1990 yılı başlarında Brezilya'da aylık enflasyon %80'e çıkmış. Aylık oran %50'yi geçtiği için buna hiperenflasyon deniyor. 1990'dan bu yana dünya ve ülke ekonomilerinde köprülerin altından çok sular geçti. Bir zamanların hiperenflasyon hastası olan Brezilya'da bugün (Temmuz 2023) yıllık enflasyon %4'tür. Demek ki; enflasyon “düşmez-kalkmaz” değilmiş. Brezilya'da enflasyonun nasıl düşürüldüğü çok ilginç bir hikâyedir. Türkiye de Brezilya'nın izlediği yoldan giderse enflasyon belasından kurtulur demek, yanlış bir çıkarım olur. Sorunlar ve çözümler zamana ve mekâna bağlıdır. Ancak Brezilya deneyinden alınacak dersler de var; onu anlatacağım. Önce şunu söyleyeyim. Enflasyonun Brezilya'da %4 bizde %44 (?) olmasına rağmen, Türkiye'de pahalılık (dar gelirlilerin geçim sıkıntısı) Brezilya'dan azdır. Çünkü Türkiye'nin hem kişi başına milli geliri Brezilya'dan yüksek, hem de gelir dağılımı daha eşitlikçidir. Bunları “enflasyon” ile “pahalılığın” aynı şey olmadığını vurgulamak için bilhassa yazdım. Brezilya, zengin doğal kaynaklara sahiptir. 8.5 milyon km² toprağı ve 228 milyon nüfusu olan dev bir ülkedir. Batı kıstasına göre hak, hukuk ve adalet yoktur. Hırsızlık, yolsuzluk ve cinayet boldur. Buna rağmen (?) 2021'de, 313 milyar dolarlık mal ve hizmet ihraç edip, 284 milyar dolarlık mal ve hizmet ithal etmiştir. Cari fazlası 29 milyar dolardır. 400 milyar dolara yakın döviz rezervi vardır. İşte fiyat istikrarı sağlamanın “acı ilacı” burada saklıdır.
SANAL PARA BREZİLYA'YI NASIL KURTARDI
Rio Katolik Üniversitesi'nde, öğrenciliklerinden beri birlikte olan ve içkiyi seven dört iktisatçı vardır. Bu ekibin uyguladığı başarılı “Sanal Para” sisteminin iktisat yazınına “How Four Drinking Buddies Saved Brazil” (Dört Ayyaş Brezilya'yı Nasıl Kurtardı) diye geçmiştir. 1992'de bir politikacı Maliye Bakanı olur. Dörtlünün başkanı olan Edmar Bacha'ya gider ve şunları söyler: “Ben ekonomi bakanlığına atandım. Ama iktisattan hiç anlamam. Sizin enflasyonla mücadele için orijinal bir tasarımınız olduğunu öğrendim. Lütfen başkent Brasilia'ya gelin ve bunu uygulayın.” Bacha, uzun yıllardır bu daveti beklemektedir. Teklifi derhal kabul eder. Bacha ve arkadaşlarının hipotezi şudur. Brezilya halkının, “Cruzeiro” isimli ulusal paraya güveni kalmamıştır. Herkes ulusal paradan kaçmaktadır. O kadar ki, maaşını alan memur veya işçi bir aylık alışverişi aynı gün yaparak ay içinde gelecek zamlardan kendilerini korumaktadır. Otomobil en kârlı “kısa vadeli” (al-kullan-sat) yatırım aracı olmuştur. Enflasyonu yenmek için, halkın güveneceği yani satın alma gücünü kaybetmeyen “yeni bir para birimi” yaratmaktan başka bir çare yoktur.
URV-UNIDADE REAL DE VALOR (GERÇEK DEĞER BİRİMİ)
1994'de kâğıt veya madenden yapılmamış tamamen “sanal” bir para birimi (Amerikan Dolarına mıhlanmış) yürürlüğe konur. Adı URV (Gerçek Değer Birimi) dir. Bütün fiyatlar, kiralar ve ücretler belli bir ayarlamadan sonra URV olarak dondurulur. Tasarruflar da URV olarak kayda alınır. (Bizim KKM'nin ilham kaynağı bu olsa gerek.) Ancak alışverişler ve fiili ödemeler Cruzeiro ile yapılmakta ve enflasyon devam ettiği için fiyatlar Cruzeiro cinsinden mütemadiyen artmaktadır. Halk bir süre sonra ulusal paranın URV olmasını ister ve REAL'e geçilir. Kıdemli bir ODTÜ mezunu olan Profesör Dr. İbrahim Eriş, 1990-1991 yıllarında Brezilya Merkez Bankası Başkanlığı yapmıştı. 2000 ve 2001 de Türkiye'ye gelmiş ve bizlere bu sistemi anlatmıştı. O sırada Türkiye'de de Stanley Fisher'in “Dolara çıpalı TL ile enflasyonu düşürme” projesi uygulanıyordu. Prof. Eriş “Cari açık kapanmazsa, bu proje çöker; düşen enflasyon tekrar yükselir” demişti. Brezilya, bu günahı işlemedi.
Son söz: Parasal ekonominin başarısı reel ekonomiye bağlıdır.
