“Sûrnâme-i Hümayun” minyatürleri yalnızca 442 yıl önce İstanbul’da yaşanan şenliği görsel olarak günümüze taşıyan bir dizi belge değildir. Bir şehir ve yaşayanları için neler yapılabileceğini gösteren ibretnâmedir. Günümüzde yalnızca bu şehirde yaşayanların değil, İstanbul’u ziyaret eden yabancı misafirlerin de benzeri şenliklere ihtiyacı var.
“Sûr” düğün, ziyafet, şenlik gibi şeyleri, ifade için “Nâme” ise defter manasına kullanılır. Sultan İbrahim’e sunulan bir lâyihada rûznâmeyi anlatırken kullanılan; “Benim hünkârım, rûz nâme demek oldur ki, her gün ne kadar dahil-i hazine olur ve ne kadar akçe harç olur, hep yazılur. Her gün yazılduğuyçün rûz nâme derler. Rûz deyü güne der, nâme deftere derler” ifade çok latiftir. Osmanlı İmparatorluğu’nda padişahların, şehzadelerinin sünnet düğünlerini ve kızlarının evlenme şenliklerini anlatan eserlere “Sûrnâme” denilmektedir. Bu eserler manzum ve mensur yazılardır. Sûrnâmelerin tarih bakımından önemleri vardır. Yazıldıkları dönemdeki hayatı anlatırlar. Düğünlerde kullanılan vasıtalar, yenilen yiyecekler, içilen içecekler, oynanan oyunlar kaydedilmiş, detaylarıyla anlatılmış olduğu için yazıldığı dönemleri araştırmak isteyenlere kıymetli bir kaynak oluştururlar.
“1582 yılında İstanbul, o güne kadar görülmemiş bir kutlama yaşar. Sultan III. Murad’ın oğlu III. Mehmed’in sünnet düğünü için yapılan bu şenlik 52 gün ve 52 gece boyunca devam eder. Şehzade Mehmed’in sünnet düğünü o zamana kadar yapılmış en görkemli düğünlerden daha görkemli olmuş, daha önceki bütün düğün şenliklerinden daha uzun sürmüştür. Bütün İstanbul halkının izlediği, birçok yabancı hükümdarın temsilcilerini gönderdiği, şehir esnafının tamamının, tüm dinî grupların, her çeşit hüner sahibi sivil ve askerlerin tek tek veya grup hâlinde katıldığı bu 52 günlük şenlikte insanlar adeta yaşamlarını sergilemişlerdir.”
Bu sünnet düğününün tüm safhalarını anlatan minyatürlerin, Nakkaş Osman ve ekibindeki ressamlar tarafından yapıldığı bilinmektedir. Yaşadığı dönemde Türk minyatür sanatına kendi üslubunun damgasını vuran, tarihi konulu minyatürlerin büyük ustası Nakkaş Osman, Kanûnî Sultan Süleyman, Sultan II. Selim ve Sultan III. Murad dönemlerinde saray için pek çok eser hazırlar. Son dönemlere kadar “Sûrnâme-i Hümayun”un metin yazarının şehnameci Seyyid Lokman olduğu kabul edilirken Viyana’da bulunan sûrnâme kopyasında yazarın “İntizâmi” mahlasını taşıyan bir kişi olduğu anlaşılmıştır.
Resimli roman
“Sûrnâme-i Hümayun”un 500 minyatürden oluştuğu bilinmekte olup günümüze 432 yaprak ve 427 minyatür ulaşabilmiştir. Viyana’da bulunan ve muhtemelen “Sûrnâme-i Hümayun”un eskizi niteliğindeki yazmanın sonunda her biri çift sayfalık minyatürlerden oluşan 250 sahnenin resimlendirildiği anlatılmaktadır. Bu nedenle elimizde bulunan nüshada 73 minyatürün eksik olduğu anlaşılmaktadır.
“Sûrnâme-i Hümayun”un düğün şenliklerini anlatan sahnelerin tümü aynı dekor içinde sunulur. Atmeydanı ve İbrahim Paşa Sarayı bu dekorun hemen hiç değişmeyen arka planını oluşturmaktadır. Bir dönem Atmeydanı, günümüzde Sultanahmet Meydanı adıyla anılan alanın gerçek fonksiyonu Hippodrom’dur. Roma İmparatoru Septimus Severus tarafından yapımına başlanan bu yapı yarım kalır ve daha sonra İmparator Konstantin tarafından genişletilerek yapımı tamamlanır. Roma İmparatorluğu’nun son dönemlerinde modası geçen araba yarışları sonrası terk edilen yapının tribünlerinin yerine çeşitli yapılar yapılır, ancak orta boşluk bir meydan olarak muhafaza edilerek günümüze kadar ulaşır. Atmeydanı’nda üç tane sembolik anıt bulunmaktadır. Bir dönem Hippodrom’un spina duvarı üzerinde yer alan bu anıtlar kuzeyden güneye sırasıyla Mısır’dan getirilen “Dikilitaş”, Yunanistan’dan getirilen “Yılanlı Sütun / Burmalı Sütun” ve “Örme Sütun”dur. Her üç anıt da arka dekorun yanı sıra hemen hemen her sahnede kendine yer bulmuştur.
Sultan III. Murad döneminde Türk sanatına yenilik olarak katılan sûrnâme geleneği, böylesi şenlik ve eğlencelerin resimli roman gibi sergilenmesi ve aktarılması isteğidir. Sultan III. Murad geriye bıraktığı çok sayıda yapıdan ziyade kitap sanatının en önemli eserlerinden birinin yapılmasını sağlayan övgüye layık bir hükümdardır. 1588 yılında tamamlanan “Sûrnâme-i Hümayun” yalnız minyatür sanatına yeni bir anlatım tarzı getirmemiş, aynı zamanda sûrnâme yazımını da başlatmıştır. Daha sonraki yüz yıllarda minyatürsüz de olsa çok sayıda sûrnâme yazımına öncülük etmiştir.
